Beeruhu waa Badbaadada iyo Badhaadhaha Dalka

Isku filnaanshaha cuntadu waa mid ka mida ifafaalooyinka muujinaya horumarka dhaqaale ee uu dal samaynayo ama gaaray, wax ka soo dhoofsashada wadamada dibadduna waa astaan muujinaysa heerka dib u dhac iyo dhaqaale xumo oo wadamada qaar wajahayaan. Koboca Wax soo saarka beeruhuna waa wadada keliya ee horseeda hormarka dhinaca warshadaha sidaan ku aragnay taariikhda dhaqalaale ee aasiya (asia) soo martay, sidoo kale waa mid kordhinaysa ama kor u qaadaysa dakhliga wax dhoofinta iskuna dheeli tiraysa dakhliga wax dhoofinta iyo kharash wax soo dejinta ( balance of payment) ee wadamada. Qaaradda afrika (Africa) waxay ka mid tahay goobaha fara ku tiriska ah ee weli ku duuganyihiin khayraarka dihin (potential resource) una baahan in laga faa’idaysto. Waxaynu nahay mid ka mid ah qaarada maanta dunida horumartay ay ugu jirto tartan maalgashi iyo mid dhaqaaleba se aad moodo inay dadkeedii hurdaan aysana arkayn ba waxay arkeen wadamada reer yurub (Europe), America, wadamada Asia iyo qayb ka mida waddamada khaliijka carabta.

Haddaba waxaan rabaa inaan wax yar ka taabto halista wax soo saar la’aan (xagga beeraha), iyo mida ma shaqaystinimo, sidoo kale faa’idooyinka beeruhu inoo leeyihiin iyo khataraha aan kaga badbaadi karno ee nagu soo wajahan iyo sida ay uga qayb qaadankaraan horumarinta dhaqaalaha sida wax soo saarka dhaqaalaha shaqada iyo wax dhoofinta. Dhulka soomaalidu degto waxaa loo qaybiyaa 7 qaybood marka laga hadlayo cilmiga juquraafiga, qayb walboo ka midana waxay ku haboon tahay qayb nolosha ka mida, ma ahan dhulka soomaalidu meel ay ka jiraan cimilo bini’aadamku karahsado/dhibsado ma ahan mid ku caan baxday qabow daran sida tan ka jirta wadamo badan oo reer galbeedka ah mana ahan dhul looga cararo kulayl sida wadamo badan oo kamida carabta, sidoo kale waa dhul leh kaymo sida koofurta fog ee soomaliya iyo qaybo ka mida buuraleyda calmadow, waa dhul leh dhul beereed ay maraan labo webi ( labada shabeelle iyo labada jubba), waa dhul leh xoolo daaqsin aad u balaadhan, sidoo kale waa dhul ku caan ah xeebta africa ugu dheer hadana ugu khayraadka badan sidoo kalena leh dhulkii cusbada/milixda. Waa geyi ugub aysanna ka marnayn saliida qaydhiin/ceedhiin ee laga sameeyo shidaalka, macdanta kala duwan ee dhagaxa ah, hana ka reebine waxaan ka madhnayn goobaha dalxiiska sida jasiirada sacaada-diin, buuraha gacan libaax, sheikh,daallo, calmadow, jasiiradaha kudhaa iyo jasiirado yaryar oo kuyaal koonfurta soomaalia, sidoo kale xeebihii dalxiiskuna kama madhna iyana. Hadaba hadaan in yar wax ka taabano wax soosaar beeraha. Sida cad wixii ka danbeeyey burburkii dowladii dhexe ee soomaaliya ummadda soomaalidu waxay ku kala noolaayeen degaano haybeed (Maamulo Reereed) iyo deegaano maamul dowlad ahi ka jirto, si looga soo kabsado dagaaladii sokeeye iyo rafaadka dowlad la’aaneed, waxaa samaysmay maamulo yar oo iskood isu taagay iyo dhul ay weli ka taliyaan hogaamiye kooxeedyo inkastoo wadanka qaybtiis ay ka dhalatay nabad lagu deganaaday laguna wada noolaaday hadana ma gaadhin heer isku filnaansho dowladeed waxana badi kaabayey wadamo shisheeye iyo hay’addo caalamiya kana taageerayey xaga dhaqaale. Sida ay xuseen aqoonyahanada cilmiga beerahu, waxa la sheegaa in dhulka soomaalidu degto yahay dhul ku haboon wax soosaarka beeraha iyo ku dhaqashada xoolaha, sidoo kale inuu yahay dhul leh cimilo dabiici ah oo ay macquul tahay in wax lagu beero afarta xilli sanadeed, taasna hadii laga faa’idaysto waxaa hubaal ah in soomaalidu gaadhayso isku filnaansho cunto iyo mid dhaqaale.. Hadaba somaalidu abtirsi walba oo ay leeyhiin waxay noqdeen kuwo ku tiirsan gacmo shisheeye, waxay noqdeen kuwo suga dalagyada ka soo go’a wadamo shisheeye waxaana meeshii ka baxay wax soo saarkii dalka. Dhinnaca beeruhu waxay noqdeen kuwo laga quustay mayee aanba la isku da’yin in la fasho/qoto bedelkoodiina waxaa galay raashin laga soo dhoofsado wadamo kale. Sidoo kale waxaa hoos u dhacay dakhligii dalka inkastoo maamulada dhismay ay kaabaan dowlado iyo hay’ado shisheeye, waxaa Iyana hoos u dhacay nidaamkii shaqo oo meeshii ugu xumayd gaadhay shaqo la’aanta dalka. Sidoo kale waxaa dalka si aad ah usoo galay lacago shisheeye oo noqday kuwo ka shaqeeya gebi ahaanba suuqyada dalka kuwaas oo sababay qiimo dhac ku yimaada lacagihii dalka taasina waxay hormuud u noqotay sixir/sicir barar aan joogsi lahay oo saameeyey dhamaan dadka waxana sii adkaaday nolosha dadkii oo ku tiirsan wadamo kale oo aysan ka shaqaynayn lacagtoodu taasina waxay hiiftay noloshada dadka oo ah kuwo aan waxba gacantooda kula soo bixin. Hadaba waxaa nolosha soomaalida kasii dhigay ka daroo dibi dhal markii ay soo noqnoqdeen abaaro ku dhuftay bariga Africa oon waxba ula harin dadkii xoolo dhaqatada ahaa iyo dadkii ku noolaa waxa ka soo baxa xoolaha quud iyo dhaqaaleba. Hadaba dhawaqa ka soo yeeraya abaarta iyo iyo sixir/sicir bararka dalka waxaa kasii waynaaday dhawaqa ka iman doona wax soo saar la’aanta dalka iyo ifafaalada laga qabo inuu qarxo dagaalkii sadexaad ee aduunka, hadaba maxaa ku dhici kara nolosha soomaalida haddii dagaal ka qarxo caalamka/aduunka? Maxaase iman kara hadii cunaqabatayn dhaqaale la saaro soomaalida? Inta badan cuntada, qalabka dhismaha, gawaarida, dawooyinka, IWM, waxa ay noo soo mararaan badda cas iyo badda hindiya labaduna waa goobo ay ku gooshaa maraakiibta calaamka isaga gudba, sidoo kale waxaa ku tartamaya badda cas quwadaha aduunka ugu tunka wayn iyo xulufadooda waana kuwa looga cabsi qabo inuu ka dhex qarxo dagaal caalamiya. Hadaba haduu dagaal dhaco ma noqonayso badda cas meel maraakiibtu ay si amni ah ku maraan? gaashaan buurna isku aamini mayso in Markab si nabad ah uga soo ag dhawaado taasina waxay sababaysaa inuu hoos u dhaco isu socodka ganacsi ee caalamku cidda ugu horaysa ee uu saamayn taban ku yeelanayaana waa soomaalida oo kutiirsane u ahayd gacmo shisheeye iyo badda cas, Waxaa go’aya raashinkii, dawooyinkii iyo wax walba oo ay caalamka kala soo degi jirtay, mana jiraan waxay ay ku noolyihiin oo ay dalka kala soo baxaan hadaba miyayna noqonayn kadar oo dibi dhal. Maalintaasna waxaa mudo sii badbaadaya/noolaanaya ninkii lahaa beer ay wax uga soo go’aan isna waxaa ku adkaanaysa inuu cuno cuntada waddaniga ah. Hadabba Sidaan horay ku soo xusnayba wadan wuxuu wax dhoofiyaa markuu daboolo bahiyaha dadkiisa wixii ka soo harana dunida u iib geeyaa, daboolida baahiyaha dadkuna waa mid ka mida daboolida faqriga iyo gaajada. Horaa soomaalidu u tiri {beertaa waxay ku siiso bahdaa kuma siiso}, hadaba waxaa loo baahanyahay dowladu haday ka fekerayso kobcinta dhaqaalaha, shaqa abuurka dalka, koboca wax soosaarka dalka, hormarinta warshadaha, kor u qaadida dakhliga dalka iwm, waa inay maal-gelisaa wax soo saarka beeraha iyo dhiiri gelinta in wax la beerto taasina waxay u horseedaysaa:

1. In la gaaro isku filnaansho cunto

2. In la cirib tiro faqriga

 3. Inuu kor u kaco wax soo saar ka dalku

4. Inay abuur maan fursado cusub oo shaqo

 5. Inuu kor u kaco dakhliga dowladu

6. In lagu dhiirado in warshado dalka laga hir-galiyo

7. Inuu dakhli badan ka soo galo dhoofinta wixii ka soo go’ay dalka

 8. Waxaa abuurmaya suuqyo cusub oo ganacsi iwm Hadaba iyadoo intaa iyo in ka badan la awoodo in la abuuro ayaa hadana moodaa in inta badan madaxdu ku mashquulsantahay arimo gaar ah dib u dhacna ku haya dalka iyo in aan weli la qorshaynayn qorshaha wakhtiga fog iyo midka dhowba, waxaaba ka sii daran hadana xaalada dadkiina ay maalinba maalinta ka danbaysa ay god ku sii dhacayso iyadoo sicir/sixir barar iyo abaarna maalin ba maalinta ka danbaysa ay waji cusub lasoo baxayaan khatarka wax soo saar la’aantuna iman karto.

Waa Qalinkii: Maxamed Cabdi Ciise

Dhaka Bangladesh